ψηφιδωτό

Διακόσμηση δαπέδου, τοίχου ή οροφής με πολύχρωμες κατεργασμένες μικρές ψηφίδες από πέτρα, τερακότα ή γυαλί, που συγκολλούνται στερεά σε ένα στρώμα κονιάματος. Για την τεχνική των αρχαίων ψ. υπάρχουν λεπτομερείς περιγραφές από τον Βιτρούβιο και τον Πλίνιο, οι οποίες και επιβεβαιώθηκαν από την εξέταση των έργων· το υπόβαθρο των ψ. απαρτιζόταν από αλλεπάλληλα στρώματα: ένα από ασβέστη και χαλίκι, ένα από άμμο, τρία μέρη, και από ασβέστη, ένα μέρος, ένα από τριμμένο τούβλο και τέλος ένα λεπτό στρώμα κονιάματος, στο οποίο προσαρμόζονταν οι ψηφίδες, ώστε να σχηματίζουν επίπεδη επιφάνεια, διακοσμημένη με γεωμετρικά μοτίβα ή με διάφορες παραστάσεις. Η καταγωγή των ψ. ανάγεται συνήθως στο στρώσιμο των δαπέδων με φυσικά χαλίκια, που έκαναν στην Κρήτη. Τα πρώτα όμως δείγματα πραγματικά διακοσμητικών ψ., επίσης με χαλίκια στο φυσικό τους χρώμα και σχήμα, βρέθηκαν στην Όλυνθο και κυρίως στην Πέλλα, όπου φτάνουν σε υψηλό καλλιτεχνικό επίπεδο. Από τα αρχαιότερα σωζόμενα ψ. είναι αυτό από την Πομπηία (τώρα στο Εθνικό Μουσείο Νάπολης), με την παράσταση του Αλέξανδρου στη μάχη της Ισσού, που πιθανότατα αντιγράφει ζωγραφικό πρότυπο του 4ου αι. π.Χ., του Φιλόξενου του Ερετριέα. Κατά τον Πλίνιο, το ψ. άρχισε να χρησιμοποιείται για διακόσμηση θολωτών κατασκευών στον 1o αι. π.Χ. Τέτοια ψ. γίνονταν με ελαφρότερες ψηφίδες, από υαλόμαζα. Το ωραιότερο δείγμα, από τα ελάχιστα που σώθηκαν, της περιόδου αυτής υπήρχε σε έναν τάφο χρονολογούμενο πριν από τον Mέγα Kωνσταντίνο, που βρέθηκε κάτω από τον Άγιο Πέτρο της Ρώμης. Απλά ψηφιδωτά τοίχου με την επένδυση κρηνών ή πεσσών βρέθηκαν ήδη στην Πομπηία. Τα πολύχρωμα ψ. γνώρισαν μεγάλη ανάπτυξη στην αρχαιότητα, τόσο που μπορεί να πει κάποιος πως δεν υπήρχε αρχοντικό σπίτι, που να μην είχε τουλάχιστον ένα, ενώ τα ψ. με χρυσές ψηφίδες ανάγονται γενικά στον 3o αι., αν και τελευταία βρέθηκαν ψ. με μορφές φωτισμένες με χρυσές ψηφίδες στον Χρυσό Οίκο (Domus Aurea) του Νέρωνα, στη Ρώμη. Συνήθως για την κατασκευή των ψ. κυκλοφορούσαν λευκώματα με σχέδια, συχνά εμπνευσμένα από ζωγραφικά έργα· μερικές φορές όμως οι καλλιτέχνες προτιμούσαν να εργάζονται επιτόπου. Πολλές φορές τα λεπτότερα μέρη ενός ψ. κατασκευάζονταν στο εργαστήριο, σε φορητά ξύλινα πλαίσια, τα οποία ενσωμάτωναν κατόπιν στο ψ., που είχε εκτελεστεί επιτόπου. Στην περίπτωση αυτή ονομάζονταν εμβλήματα. Ένα από τα γνωστότερα δείγματα του είδους αυτού είναι εκείνο με τα περιστέρια που πίνουν από το κύπελλο, του Σώσου από την Πέργαμο, στον οποίο οφείλεται επίσης ο Ασάρωτος Οίκος, ένα ψ. για δάπεδο μιας αίθουσας συμποσίου, το οποίο μιμείται τα αποφάγια που πετούσαν στο πάτωμα οι συνδαιτημόνες. Τα αρχαία ψ., που δεν μελετήθηκαν ακόμα αρκετά, αποτελούν πλουσιότατη πηγή γνώσεων τόσο για τη ζωγραφική της εποχής τους, της οποίας δεν έχουν σωθεί δείγματα, όσο και για τη μυθολογία. Και όσο και αν είναι έργα βιοτεχνών, παρακολουθούν πάντα με ακρίβεια τη μεταβολή των αισθητικών αντιλήψεων και την προβληματική των άλλων τεχνών. Από τον 4o αι. παράλληλα με τα ψ. των δαπέδων διαδίδονται όλο και περισσότερο τα ψ. του τοίχου, που χρησιμοποιήθηκαν ιδιαίτερα στη διακόσμηση των χριστιανικών εκκλησιών, όπου βρήκαν και την υψηλότερη έκφραση τους. Η Κωνσταντινούπολη (Αγία Σοφία, Μονή της Χώρας - Καχριέ τζαμί, Αγία Ειρήνη), η Θεσσαλονίκη (Ροτόντα - Άγιος Γεώργιος, Άγιος Δημήτριος, Αχειροποίητος, Όσιος Δαβίδ, Αγία Σοφία, Άγιοι Απόστολοι), η Ρώμη (Σάντα Κονστάντσα, Σάντα Πουντεντσιάνα, Σάντα Μαρία Ματζόρε, βαπτιστήριο Λατερανού κ.ά.), η Ραβένα (μαυσωλείο της Γκάλα Πλατσίντια, βαπτιστήριο των ορθοδόξων, Άγιος Aπολλινάριος ο Νέος, Άγιος Απολλινάριος ιν κλάσσε, Άγιος Βιτάλιος κ.ά.), το Μιλάνο (παρεκκλήσια του Σαντ Ακιλίνο στο Σαν Λορέντσο και του Σαν Σατίρο στο Σαντ Αμπρότζιο) είναι τα σπουδαιότερα κέντρα αυτής της καλλιτεχνικής δραστηριότητας κατά τον Μεσαίωνα. Αξιόλογα δείγματα παλαιοχριστιανικών ψ. υπάρχουν και στη βασιλική του Aγίου Δουμέτιου στη Νικόπολη. Στον 11o αι. θα δημιουργηθούν μοναδικά, και για το πλήθος και για την υψηλή ποιοτική στάθμη τους, μνημεία ψ.: ο Όσιος Λουκάς στη Βοιωτία, η Νέα Μονή στη Xίο και το Δαφνί στην Αττική. Λίγο αργότερα αναπτύσσονται τα κέντρα της Βενετίας (Άγιος Μάρκος, 12ος-14ος αι., μητροπόλεις του Τορτσέλο και του Μουράνο) και της Σικελίας (Καπέλα Παλατίνα και Μαρτοράνα στο Παλέρμο, 12ου αι., μητροπόλεις Κεφαλούς και Moνρεάλε, 13ου αι., Τσίλα, βασιλικό ανάκτορο Παλέρμου). Στο τέλος του Μεσαίωνα η ζωγραφική ανανεώνεται και η χρυσή εποχή του ψ. τελειώνει, εξακολουθεί όμως να καλλιεργείται η τέχνη του, ιδίως στη Βενετία, ακόμα και από την ανάγκη να ανανεωθεί η ψηφιδωτή διακόσμηση των τοίχων της βασιλικής του Aγίου Μάρκου, για την οποία δημιούργησαν σχέδια καλλιτέχνες όπως ο Τισιανός, ο Τιντορέτο και ο Ρίτσι. Μορφή αποστόλου. Λεπτομέρεια ψηφιδωτής παράστασης που διακοσμεί τον τρούλο του βαπτιστηρίου των Αρειανών στη Ραβέννα. (5ος-6ος αι. μ.Χ.). Τμήμα ψηφιδωτού στο οποίο αναπαρίσταται η μάχη της Ισσού. Βρέθηκε στην Πομπηία και σήμερα φυλάσσεται στο Μουσείο της Νάπολη. Ψηφιδωτό που διακοσμείται με διονυσιακές σκήνες. Ανακαλύφθηκε το 1997 στα Ίσθμια στο χώρο των ρωμαϊκών λουτρών (φωτ. ΑΠΕ). Τμήμα ρωμαϊκού ψηφιδωτού, που βρίσκεται στο μουσείο στα Σούσα της Τυνησίας. Στην Τυνησία, όπως και σε άλλες βορειοαφρικανικές χώρες, βρέθηκαν πολλά ρωμαϊκά ψηφιδωτά.

* * *

το, Ν

βλ. ψηφιδωτός.